İçeriğe atla

Zend Hanedanı

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Zend Hanedanı
ممالک محروسهٔ ایران
1751-1794
1776'da Zand hanedanının haritası.
1776'da Zand hanedanının haritası.
TürEgemen devlet
(1751-1794)
BaşkentŞiraz
Resmî dil(ler)Farsça
Resmî din
İsnâaşeriyye
HükûmetMonarşi
Han 
• 1751-1779
Kerim Han Zend (ilk)
• 1789-1794
Lutf Ali Han (son)
Tarihçe 
• Kuruluşu
1751
• Dağılışı
1794
Öncüller
Ardıllar
Afşar İmparatorluğu
Kaçar Devleti
Vekîl Camii, Şiraz
Zend Hanedanı dönemine ait sanat örneği (1790)

Zend Hanedanı (Farsçaسلسله زندیه Silsilah-i Zandīyah), 1750-1794 yılları arasında İran dolaylarında hüküm sürmüş İran devletidir. Hanedan, Luristan'da Nadir Şah Afşar tarafından doğu İran'a sürülmüş fakat onun ölümünden sonra tekrar geri gelmiştir.

Lek kökenli Zend aşiretinin başkanı Kerim Han tarafından kurulmuştur.[1][2][3][4][5][6]

Kerim Han ve Alimerdan Han Bahtiyarî 1747 yılında Nadir Şah'ın ölümünden doğan karmaşa ve yönetim boşluğundan yararlanarak orta İran´ın yönetimini ele geçirmişlerdir.[7] Daha sonra ikisi birlikte Safevî hanedanından olan bir şehzade seçerek kendileri için III. İsmail adında bir kukla hükümdar oluşturdular.[8] Kerim Han askerî kumandan olmayı seçerken, Alimerdan Han sivil bir yönetici olmayı seçti. Bir süre sonra hem III. İsmail adındaki kukla hükümadarı hem de ortağı Alimerdan Han'ı bertaraf eden Kerim Han 1760 yılında kendi hanedanı, Zendi Hanedanı kurdu. Hiçbir zaman hükümdar sıfatını kullanmadı ve kendini Halkın Vekili olarak adlandırdı.

Kerim Han devletinin başkentini Şiraz kenti olarak ilân etmiştir. Dışişlerinde Azerbaycan'da bulunan Azad Han'a ve Osmanlı Devleti'ne karşı sürdürdüğü politikalar Azerbaycan ve Basra'yı kendi yönetimi altına almasına yardımcı olmuştur. Yine de Nadir Şah'ın torunlarından birine Horasan'da özerk bir yönetici olarak kalmasına izin vermişse de baş düşmanı Kaçarlar ile mücadeleye hiç ara vermemiştir. Kaçarlar'ın önderi Muhammed Hasan Han Kaçar Kerim Han ve oğulları tarafından sonunda mağlûp edilerek Şiraz'a tutsak olarak getirilmiştir.

Dışişleri politikası olarak Kerim Han, Safevîler dönemindeki canlı ticaret yaşamını geri getirmek düşüncesi ile İngilizler'e Buşehr limanında ticaret yapmaları için bir merkez kurmalarına izin vermiştir. Bu İngiltere'nin Hindistan ile olan bağlantısını güçlendirmiş ve İngilizler'in İran üzerindeki etkisini arttırmıştır.

Kerim Han'ın yaptırdığı önemli eserler Şiraz'da bulunan Vekil Kalesi, Velik Pazar ve birçok cami ile bahçedir. Ayrıca kendilerinden sonra işbaşına geçecek olan Kaçarlar'ın başkenti olacak Tahran'daki saray da Kerim Han tarafından yaptırılmıştır.

Kerim Han´ın 1779'da ölmesinin ardından ülkede yaşanan boşluk ve karmaşa, ülkeyi düşmanlardan gelecek her türlü saldırıya açık hâle getirmişti. Kendisinden sonra tahta geçen oğlu Ebu el-Feth ülkeyi yeterince iyi yönetememiş ve üvey amcası Zeki Han (Kerim Han'ın başkumandanı) tarafından yönlendirilmiştir. Ali Murad, Cafer Han gibi diğer hükümdarlarda Kerim Han'ın hükümdarlığı süresince izlediği politikayı yakalamakta başarısız olmuşlardır.

Zend Hanedanı'nın en büyük düşmanları Kaçarlar'dı.[kaynak belirtilmeli] Kaçarlar´ın önderi Ağa Muhammed Han, krallığın yıkılması için büyük çalışmalarda bulunuyordu. Sonuçta, 1779´da, Kerim Han´ın yeğenlerinden Lütf Ali Han kendini yeni kral olarak ilân etti. Lütf Ali´nin 1794'e kadar süren hükümdarlığının büyük bölümü Kaçarlar hanı ile savaşarak geçti. Fakat daha sonra bir savaş sırasında Kaçarlar'a tutsak düşerek Bam Kalesi'nde öldürüldü ve Zend Hanedanı yıkıldı.

Zend Hanedanı'nın yönetiminde, Safevîler döneminde Osmanlı Devleti'ne kaptırılan bazı topraklar da geri alınarak ülke sınırları genişletilmiştir. Hanedanın kısa egemenlik dönemine karşın bu dönemde sanat alanında kayda değer eserler verilmiş, Zend sanatı doğmuştur. Kendilerinden sonra gelen Kaçarlar'ı sanat konusunda etkilemişler ve Kaçarlar'ın verdikleri eserler Zend sanatından esintiler taşımıştır.

Çıkarlar doğrultusunda Zendlerin izlediği bir başka politika da kendilerini Hükümdar yerine Vekil'el Ro'aya - Halkın vekili olarak adlandırmalardır. Bu propagandayı yapmalarındaki amaçlardan biri de daha önce hüküm sürmüş olan Safevîler'in yaptığı gibi halktan bütünü ile kopuk bir hükümdar olmamak ve dönemin isteklerine karşılık vermektir.

İran'da 1979 yılında yapılan İslâmi Devrim'in ardından adları yeni cumhuriyetçi hükûmet tarafından ülkedeki cadde, sokak, anıt ve diğer topluma açık yerleden kaldırılmayan tek hanedandır.[kaynak belirtilmeli]

Zend Hanedanının hükûmdarları

[değiştir | kaynağı değiştir]
Zend Hanedanı (1751–1794)[9]
Taht ismi Asıl isim Resim Unvan Doğum-Ölüm Hükümdarlık başlangıcı Hükümdarlık sonu Aile bağlantıları Not
Kerim Han Muhammad Kerim Han, Vekil-i Reayaa 1705–1779 1751 6 Mart 1779 İnak Han ve Bay Ağa'nın oğlu
Muhammed Ali Han Zend Han 1760–1779 6 Mart 1779 19 Haziran 1779 Kerim Han'ın oğlu
Ebu'l-Feth Han Zend Han 1755–1787 6 Mart 1779 22 Ağustos 1779 Kerim Han'ın oğlu
Zeki Han ?–22 Ağustos 1779 6 Mart 1779 22 Ağustos 1779 Budak Han ve Bay Ağa'nın oğlu
Sâdık Han Muhammed Sâdık Han ?–1782 22 Ağustos 1779 14 Mart 1781 İnak Han ve Bay Ağa'nın oğlu
Ali Murad Han Zend Han 1720–1785 14 Mart 1781 11 Şubat 1785 Allah Murad (Keytas) Han Zend Hazareh'in oğlu
Câfer Han Han ?–1789 18 Şubat 1785 23 Ocak 1789 Sâdık Han'ın oğlu
Seyid Murad Han Han ?–1789 23 Ocak 1789 10 Mayıs 1789 Hüda Morad Han Zend Hazareh'in oğlu
Lütf Ali Han Han 1769–1794 23 Ocak 1789 20 Mart 1794 Cafer Han oğlu Kaçar Ağa Muhammed Şah tarafından tahttan indirilme, kör edilme ve katledilme.
  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". iranicaonline.org. 31 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2021. 
  2. ^ the bulk of the evidence points to their being one of the northern Lur or Lak tribes, who may originally have been immigrants of Kurdish origin., Peter Avery, William Bayne Fisher, Gavin Hambly, Charles Melville (ed.), The Cambridge History of Iran: From Nadir Shah to the Islamic Republic, Cambridge University Press, 1991, ISBN 978-0-521-20095-0, p. 64. 
  3. ^ Windfuhr, Gernot, (Ed.) (13 Mayıs 2013). "The Iranian Languages". doi:10.4324/9780203641736. 9780203641736. S 587
  4. ^ Rüdiger Schmitt (2000). Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte (in German). 200. p. 85. ISBN 3895001503. 
  5. ^ Hamzehʼee, M. Reza (1990). The Yaresan: A Sociological, Historical and Religio-historical Study of a Kurdish Community. p. 64. ISBN 9783922968832. 
  6. ^ Minorsky, V. (24 Nisan 2012). "Lak". Encyclopaedia of Islam, Second Edition (İngilizce). 4 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2021. 
  7. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Şubat 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2007. 
  8. ^ Rabasa, José; Sato, Masayuki; Tortarolo, Edoardo; Woolf, Daniel (2012). The Oxford History of Historical Writing: Volume 3: 1400-1800. Oxford University Press. s. 189. ISBN 9780198738008. 
  9. ^ The Cambridge History of Iran, c. 7, 1991, s. 961.

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]